Przegląd i klasyfikacja zaburzeń psychicznych¶

Systemy klasyfikacyjne w psychologii klinicznej i psychiatrii¶

Współczesna diagnostyka zaburzeń i chorób psychicznych opiera się na dwóch głównych systemach klasyfikacyjnych. Systemy te są niezbędne do ujednolicenia terminologii i kryteriów diagnostycznych, co ma kluczowe znaczenie również w kontekście kryminologii (np. podczas opiniowania sądowo-psychologicznego i psychiatrycznego).

DSM-5: (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, 5th Edition) - klasyfikacja Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego.
ICD-11: (International Classification of Diseases, 11th Revision) - klasyfikacja europejska, opracowana przez Światową Organizację Zdrowia (WHO).

Omówienie wybranych jednostek nozologicznych¶

Poniżej przedstawiono charakterystykę najczęściej spotykanych zaburzeń psychicznych, które stanowią odchylenie od normy statystycznej i klinicznej.

Schizofrenia¶

Schizofrenia jest zaliczana do ciężkich psychopatologii; jest to przewlekła choroba psychiczna należąca do grupy psychoz. Charakteryzuje się ona głębokimi zaburzeniami w wielu sferach funkcjonowania.

Kluczowe objawy diagnostyczne:

Do diagnozy wymagane są co najmniej dwa z poniższych objawów:

Urojenia: Są to zaburzenia myślenia; fałszywe przekonania, głęboko podtrzymywane mimo dowodów na ich nieprawdziwość.
- Najczęstsze są urojenia paranoidalne (prześladowcze), np. przekonanie o byciu śledzonym, trutym lub spiskowaniu przeciwko osobie.
- Choć dla obserwatora są nielogiczne, dla osoby chorej stanowią spójny system wyjaśniający rzeczywistość.
Halucynacje (Omamy): Zaburzenia percepcji; doznania zmysłowe (słuchowe, wzrokowe, węchowe, somatyczne) pojawiające się bez zewnętrznego bodźca. Najczęstsze są halucynacje słuchowe (np. głosy komentujące, nakazujące).
Zdezorganizowana mowa i myślenie: Wypowiedzi bywają nielogiczne, chaotyczne, trudne do zrozumienia.
- Charakterystyczne jest "dziwaczne" (bizarre) zachowanie i sposób mówienia.
- Mogą pojawiać się neologizmy – tworzenie nowych słów, często poprzez zbitki istniejących.
Objawy negatywne (deficytowe): Obejmują one:
- Spłycenie afektu: Ograniczona ekspresja emocjonalna, chłód emocjonalny.
- Wycofanie społeczne: Utrata zainteresowania kontaktami.
- Zaniedbywanie higieny i codziennych obowiązków.

Zmiany w klasyfikacji (DSM-5):

W najnowszych klasyfikacjach zrezygnowano z historycznych podtypów schizofrenii (jak paranoidalna, katatoniczna czy zdezorganizowana) na rzecz traktowania schizofrenii jako jednej jednostki chorobowej o różnym nasileniu objawów.

Schizofrenia a niepoczytalność:

Osoby chore psychicznie bywają sprawcami przestępstw, przy czym motywacja czynu ma często charakter patologiczny (wynika bezpośrednio z urojeĹ lub halucynacji).
Niepoczytalność jest terminem prawnym, orzekanym przez sąd na podstawie opinii biegłych (minimum dwóch psychiatrów oraz psychologa lub neurologa).
Definicja niepoczytalności: Stan, w którym sprawca w chwili popełnienia czynu nie był w stanie rozpoznać jego znaczenia ani pokierować swoim postępowaniem.
Kluczowa zasada: Sama diagnoza choroby psychicznej (np. schizofrenii) nie jest równoznaczna ze stwierdzeniem niepoczytalności. Ocena jest zawsze indywidualna i dotyczy stanu psychicznego w chwili popełnienia czynu.

Zaburzenia Depresyjne¶

Są to zaburzenia nastroju, których rozpowszechnienie w populacji globalnej stale rośnie. Mówi się o spektrum zaburzeń depresyjnych (np. ciężka depresja kliniczna, depresja sezonowa, krótkotrwała nawracająca).

Objawy Osiowe (Główne):

Do diagnozy ciężkiej depresji wymagana jest obecność co najmniej jednego z objawów osiowych przez większość czasu:

Obniżony nastrój: Uczucie głębokiego smutku, przygnębienia, pustki, beznadziei (u dzieci i młodzieży może dominować drażliwość).
Anhedonia: Wyraźna utrata zainteresowań lub zdolności do odczuwania przyjemności z niemal wszystkich aktywności, które wcześniej sprawiały radość.

Inne Objawy:

Do pełnej diagnozy (ciężki epizod depresyjny) wymagane jest łącznie co najmniej pięć objawów (osiowe + inne):

Istotna zmiana apetytu lub masy ciała (spadek lub wzrost).
Zaburzenia snu: bezsenność (trudności z zasypianiem, budzenie się) lub hipersomnia (nadmierna senność, pozostawanie w łóżku).
Spowolnienie lub pobudzenie psychoruchowe (zauważalne przez otoczenie).
Niska samoocena, nadmierne lub nieuzasadnione poczucie winy.
Zmniejszona zdolność myślenia, koncentracji lub podejmowania decyzji (nawet błahych).
Nawracające myśli o śmierci, myśli samobójcze, plany lub próby samobójcze.

Ryzyko samobójcze: Myśli samobójcze są częstym, choć niekoniecznym objawem. Paradoksalnie, ryzyko podjęcia próby samobójczej może wzrastać nie w najgłębszej fazie depresji (gdy dominuje brak energii), lecz w momencie, gdy stan pacjenta zaczyna się poprawiać (pojawia się energia do działania oraz lęk przed nawrotem cierpienia).

Zaburzenie Afektywne Dwubiegunowe (CHAD)¶

Dawniej nazywane psychozą maniakalno-depresyjną. Jest to poważna choroba charakteryzująca się cyklicznie występującymi, naprzemiennymi stanami:

Depresji: (Objawy jak w zaburzeniach depresyjnych).
Manii (lub hipomanii): Stan stanowiący odwrotność depresji.

Epizody te oddzielone są zwykle okresami remisji (braku objawów).

Charakterystyka epizodu manii:

Znaczne pobudzenie psychoruchowe.
Silny napęd w sferze poznawczej (gonitwa myśli), emocjonalnej i behawioralnej.
Znaczące rozhamowanie w działaniu, często prowadzące do nieodpowiedzialnych i ryzykownych zachowań:
- Łamanie norm społecznych i prawnych (np. kradzieże, rozboje w celu finansowania pomysłów).
- Ryzykowna, szybka jazda pojazdami.
- Przypadkowe kontakty seksualne.
- Nadużywanie substancji psychoaktywnych, hazard.

Zaburzenia Lękowe¶

Są to jedne z najpowszechniej występujących zaburzeń psychicznych.

Rozróżnienie: Strach vs. Lęk¶

Kluczowe jest odróżnienie tych dwóch stanów emocjonalnych:

Strach: Jest reakcją na konkretne, zidentyfikowane zagrożenie (np. agresywne zwierzę, napastnik). Jest to emocja adaptacyjna, racjonalna, uruchamiająca reakcję walki lub ucieczki ("dar strachu").
Lęk: Jest stanem uogólnionym, rozlanym, bez wyraźnego, konkretnego obiektu. Osoba odczuwa napięcie i zagrożenie, ale często nie jest w stanie wskazać jego źródła. Jest to stan nieadaptacyjny i dysfunkcjonalny.

Główne typy zaburzeń lękowych:¶

Uogólnione zaburzenie lękowe (GAD): Przewlekłe, nadmierne zamartwianie się wieloma sprawami.
Zespół paniki: Nawracające, nieoczekiwane i intensywne ataki paniki (silnego lęku połączonego z objawami somatycznymi).
Fobie: Charakteryzują się lękiem, który jest związany z konkretnym obiektem lub sytuacją, jednak reakcja strachu jest całkowicie nieproporcjonalna do realnego zagrożenia i ma charakter nieracjonalny.

Przykłady fobii:¶

Fobie zwierząt: np. Arachnofobia (pająki), Kynofobia (psy).
Fobia społeczna (lęk społeczny): Lęk przed byciem obserwowanym i ocenianym przez innych (np. podczas wystąpień publicznych, jedzenia w restauracji). Dotyka 11-15% populacji.
Agorafobia: Lęk przed otwartą przestrzenią, tłumem, miejscami publicznymi, z których trudno byłoby się wydostać. Może prowadzić do uwięzienia w domu.
Fobie sytuacyjne: np. Klaustrofobia (zamknięte pomieszczenia), Hydrofobia (woda), Pirofobia (ogień).
Fobie związane ze zdrowiem: np. Hematofobia (widok krwi), Kancerofobia (lęk przed zachorowaniem na nowotwór, przekraczający racjonalną profilaktykę).
Ksenofobia: Lęk przed obcymi; może być rozpatrywana zarówno jako zaburzenie lękowe, jak i patologia społeczna (postawa).

Wszystkim zaburzeniom lękowym towarzyszą często objawy somatyczne (reakcje układu krążenia, oddechowego, pokarmowego) oraz poznawcze (natrętne myśli, zamartwianie się).

Zaburzenie Obsesyjno-Kompulsyjne (OCD)¶

Skrót OCD pochodzi od angielskiej nazwy Obsessive-Compulsive Disorder. Zaburzenie to dotyka ok. 1% populacji, niezależnie od kultury, i ma silne podłoże genetyczne.

Obsesje (myśli natrętne): Uporczywe, niechciane myśli, obrazy lub impulsy, które powracają i wywołują silny lęk lub dyskomfort.
Kompulsje (czynności natrętne): Rytualistyczne, przymusowe zachowania lub czynności umysłowe, które osoba wykonuje według sztywnych reguł, aby zneutralizować lęk wywołany przez obsesje (np. nadmierne mycie rąk, wielokrotne sprawdzanie, liczenie, symetryczne układanie).

Należy odróżnić pełnoobjawowe zaburzenie OCD, które powoduje znaczny dyskomfort i dezorganizuje życie, od potocznie rozumianych "kompulsji" (np. pojedynczego sprawdzenia drzwi czy zamiłowania do porządku).

Zaburzenie pod Postacią Somatyczną (Somatoformiczne)¶

W tych zaburzeniach problemy natury psychicznej manifestują się poprzez symptomy cielesne (somatyczne).

Lęk o zdrowie (dawniej Hipochondria): Nadmierne zaabsorbowanie możliwością posiadania poważnej choroby, błędne interpretowanie neutralnych objawów z ciała jako oznak choroby.
Zaburzenie konwersyjne (dawniej Histeria): Utrata funkcji motorycznej (np. paraliż nóg) lub zmysłowej (np. ślepota, głuchota) bez jakiejkolwiek fizycznej, somatycznej czy neurologicznej przyczyny. Badania medyczne wykazują, że dany narząd jest w pełni sprawny. Przyczyna utraty funkcji ma podłoże czysto psychiczne (jest wyrazem konfliktu psychicznego).

Zaburzenia Dysocjacyjne¶

Grupa zaburzeń charakteryzujących się fragmentacją lub przerwaniem normalnie zintegrowanych funkcji świadomości, pamięci, tożsamości lub percepcji.

Amnezja dysocjacyjna:
- Utrata pamięci o charakterze selektywnym – dotyczy zwykle konkretnych, traumatycznych wydarzeń (np. bycia ofiarą napaści, gwałtu, wypadku).
- Nie wynika z urazu mózgu, lecz jest traktowana jako psychologiczny mechanizm obronny, "wyparcie" bolesnych wspomnień.
Fuga dysocjacyjna:
- Znacznie bardziej rozległa utrata pamięci, obejmująca własną tożsamość i autobiografię.
- Osoba nie wie, kim jest, skąd pochodzi, nie pamięta swojej przeszłości.
- Zazwyczaj zachowane są podstawowe umiejętności (np. mowa, czytanie, wykonywanie zawodu).
- Stan ten jest spektakularny, często wykorzystywany w filmach (np. "Znachór", "Fuga"). Zazwyczaj ustępuje samoistnie po kilku godzinach lub dniach.

Dysocjacyjne Zaburzenie Tożsamości (DID)¶

Dysocjacyjne zaburzenie tożsamości, potocznie znane jako osobowość wieloraka, jest jednym z głębokich zaburzeń psychicznych. Charakteryzuje się ono występowaniem u jednej osoby co najmniej dwóch odrębnych tożsamości lub stanów osobowości, które naprzemiennie przejmują kontrolę nad jej zachowaniem.

Etiologia i Mechanizm¶

U podłoża tego zaburzenia leży najczęściej doświadczenie skrajnej traumy, w szczególności długotrwałej przemocy fizycznej lub seksualnej w okresie dzieciństwa.

Mechanizm obronny 🛡️: Zaburzenie to jest traktowane przez klinicystów jako swoisty mechanizm obronny.
Oderwanie od tożsamości ofiary: Celem dysocjacji jest psychiczne "oderwanie się" od tożsamości osoby, która doświadczyła traumy. Przejęcie innej osobowości staje się formą ucieczki, która ma chronić jednostkę przed konfrontacją z bólem i skutkami krzywdy.
Wielość tożsamości: Mnogość, często przeciwstawnych, tożsamości jest próbą ucieczki od "samego siebie", czyli od tej części jaźni, która jest ofiarą.

Kontekst Kulturowy i Kliniczny¶

Dr. Jekyll i Mr. Hyde: Najbardziej znanym, choć fikcyjnym, przykładem obrazującym ten dualizm jest nowela R.L. Stevensona "Dziwny przypadek doktora Jekylla i pana Hyde'a". Postacie te (szanowany lekarz i skłonny do zbrodni jego alter ego) stały się w języku potocznym symbolem dwoistości ludzkiej natury.
Patologia kliniczna: W psychologii klinicznej mowa jest o patologicznym mechanizmie rozdzielenia (dysocjacji) jednolitej struktury osobowości.
Obraz kliniczny: W autentycznych przypadkach DID, zmiana tożsamości jest głęboka. Osoba w "innym stanie" może wykazywać zmiany w sposobie mówienia, tonie głosu, a nawet posiadać odmienne umiejętności i kompetencje. Jest to zaburzenie złożone i nie do końca jeszcze zbadane.

Kontekst Prawny i Kryminologiczny¶

Symulacja (Malingering): W kryminologii i praktyce sądowej, zaburzenie to bywa często wykorzystywane przez symulantów jako linia obrony. Sprawcy przestępstw próbują zrzucić winę na "inną osobowość" ("to nie ja zabiłem, to on").
Diagnoza różnicowa: Odróżnienie autentycznego DID od symulacji wymaga specjalistycznej obserwacji sądowo-psychiatrycznej i psychologicznej 🏥. Zazwyczaj prowadzona jest ona w warunkach szpitalnych przez kilka tygodni i pozwala ekspertom ocenić, czy mają do czynienia z rzeczywistą psychopatologią, czy z próbą oszustwa (podobnie jak w przypadkach symulowania np. schizofrenii).

Zaburzenia Neurorozwojowe¶

Zaburzenia neurorozwojowe są związane z patologiami w funkcjonowaniu układu nerwowego 🧠. Chociaż mogą ujawnić się w różnym wieku, najczęściej diagnozowane są we wczesnym dzieciństwie.

Przykłady zaburzeń¶

Zaburzenia ze spektrum autyzmu (ASD)
Dysleksja
Zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (ADHD)

Charakterystyka Zaburzeń ze Spektrum Autyzmu (ASD)¶

Deficyty społeczne: Głównym objawem są problemy z rozpoznawaniem, odczytywaniem i rozumieniem ludzkich emocji, intencji i potrzeb. Osoby z ASD często nie potrafią "czytać innych".
Konsekwencje: Trudności te prowadzą do problemów z nawiązywaniem i podtrzymywaniem relacji oraz do izolacji społecznej. Dominująca staje się własna perspektywa, a świat społeczny pozostaje niezrozumiały.
Funkcjonowanie: Osoby te często skupione są na własnym, bogatym świecie wewnętrznym, przy jednoczesnym ubóstwie relacji społecznych. W skrajnych przypadkach mogą występować trudności z opanowaniem mowy.
Etiologia: U podłoża leżą czynniki biologiczne i zaburzenia w pracy mózgu, których przyczyny nie są jeszcze w pełni poznane. Badania wskazują na konkretne różnice w budowie i funkcjonowaniu mózgu, np. mniejszą liczbę neuronów lustrzanych (odpowiedzialnych m.in. za empatię i rozumienie działań innych).

Zaburzenia Osobowości¶

Zaburzenia osobowości to utrwalone wzorce myślenia, odczuwania i zachowania, które znacząco odbiegają od norm kulturowych i prowadzą do cierpienia lub trudności w funkcjonowaniu. Są one opisane w klasyfikacjach DSM i ICD.

Kontekst kryminalny i rozróżnienie pojęć¶

Zaburzenia osobowości są często rozpoznawane u sprawców różnego rodzaju przestępstw.
Psychopatia: Jest to pojęcie szersze, często poza-diagnostyczne, opisujące zbiór cech (np. deficyty emocjonalne, manipulacja). W praktyce klinicznej często pokrywa się z diagnozą antyspołecznego zaburzenia osobowości.

Antyspołeczne Zaburzenie Osobowości (ASPD)¶

Jest to, obok narcyzmu, jedno z najczęściej diagnozowanych zaburzeń u sprawców przestępstw.

Obraz siebie: "Jestem silny, autonomiczny, samotny".
Obraz innych: "Są słabi, wrażliwi, naiwni, łatwi do wykorzystania".
Główne przekonanie: "Mam prawo łamać zasady".
Zachowanie: Charakteryzuje się manipulacją, instrumentalnym traktowaniem innych i brakiem poczucia winy czy wstydu.

Narcystyczne Zaburzenie Osobowości (NPD)¶

Obraz siebie: "Jestem wyjątkowy, niepowtarzalny, stoję ponad zasadami".
Obraz innych: "Są gorsi ode mnie, zwyczajni, są moimi wielbicielami".
Główne przekonanie: "Zasługuję na więcej, należą mi się specjalne prawa".

Kluczowa różnica: ASPD vs NPD¶

Podstawowa różnica między tymi dwoma zaburzeniami dotyczy sposobu postrzegania siebie i innych.

Osobowość antyspołeczna postrzega innych jako słabych i podatnych na wykorzystanie w celu osiągnięcia własnych korzyści.
Osobowość narcystyczna postrzega innych jako gorszych i stanowiących publiczność lub tło dla własnej, wyolbrzymionej wyjątkowości.